آدسؤزجوگو و آدلیق (ضمیر) 1

آدسؤزجوگو  و آدلیق (ضمیر)

 

 

دکتور ایشیق سؤنمز

آدسؤزجوگو (Nomen)

 

آدسؤزجوگو (آد کلمه‌سی)، آلمانجا Namenswort و Nennwort دئییمی‌نین آنلام و معنی‌سینه اساساً بو سایاق سؤزجوکلر (کلمه‌لر) دونیادا دیری مووجودلار و اشیالارا بیر آد کیمی وئریلر. آدسؤزجوگو موطلق دئییم (ایصطلاح)، دوشونجه و دویقولار  و ساییره‌لری ده آدلاندیرار؛ اؤرنک اولاراق: بال، ایسلامیت، قاپی، قورتولوش، مال، حاکیم، بویاق، دوشونمه، دوشونجه، باغلیلیق و ساییره.

شئی-آدسؤزجوگو، آلمانجا Dingwort دئییمی‌نین آنلامینا اساساً بو آدسؤزجوکلری دونیاداکی شئیلره آد اولاراق وئریلر. بو دئییمین آنلام و معنی‌سینه باخمایاراق دیری موجود و موطلق دوشونولموشلر ده آد آلار.

آنا-آدسؤزجوگو (اصل آد کلمه‌سی)، آلمانجا Hauptwort دئییمی‌نین آنلامینا اساساً آدسؤزجوگو موستقیل اولار و جومله‌ده اؤزل (مخصوص) رول اوینار.

چوخلو آدسؤزجوگونون اولماسینا باخمایاراق زامان گئدیشی ایله یئنی آدسؤزجوکلری‌نین یارانیشینا دا تانیق اولاریق؛ اؤرنک اولاراق: اوچاجاق (اوچاجاق یئر؛ فرودگاه) و اوچاق (هواپیما)>* اوچماق؛ دوراجاق (ایستگاه)، دوراق (ایستگاه) >* دورماق فعلیندن و ساییره.

آدسؤزجوکلری جومله ده چوخلو اؤنملی وظیفه اوستلنمیش اولارلار. بئله لیکله آدسؤزجوکلری یاناشما باخیمیندان موخلیف بؤلومه بؤلونرلر:

1- دارآنلامداکی آدلار: بیر شئی و دئییمه وئریلن آد (Substantiv=):

1.2              شئی آدلاری: شئی و ماده‌لره وئریلن تمل آدلار؛ اؤرنک اولاراق: داش، دومان، بولوت، تورپاق.

1.3              موطلق آدلار: ال ایله لمس اولونمایاجاق قویولموش آدلار. بو آدلار خاصیت، دوروم (حالت)، اولای (اتّفاق)، داورانیش (رفتار)، ایلگی (علاقه، رابیطه) و دوشونجه (فیکیر و تصور) کیمی دوشونولموشلره وئریلمیش آدلار ساییلار؛ اؤرنک اولاراق: گؤزللیک، باریش، قوهوملوق، یاشاییش، اوچوش (پرواز)، یئریش، چؤکوش، یوخوش، سیلدیریم و ساییره.

1.4        آیریلما یولو ایله یارانمیش آدلار:

1.4.1    بیر اولای (حادثه) ایله باغلی آدلار؛ اؤرنک اولاراق: بؤلمه، دیرنمه، قاچینما.

1.4.2    بیر ایش و چابانین سونوجوندا (نتیجه‌سینده) وئریلمیش آدلار؛ اؤرنک اولاراق: راضیلشمه، مئیللی اولما.

1.4.3    ایشه وسیله‌سی آدلاری؛ اؤرنک اولاراق: بیچقی (اره) و بیچاق (چاقو) >* بیچمک فعلیندن.

1.4.4    مسلک و شغل آدلاری: اؤرنک اولاراق: پوستچی، ایشچی، سوپورگه‌چی.

1.4.5    نئجه‌لیک (کیفیت) آدلاری: اؤرنک اولاراق: بؤیوکلوک، کیچیکلیک، عاقیللیلیق، دلیلیک.

1.4.6    سورو (جمعی) آدلاری: سورو (خیرداباش سوروسو: قویون و قوزو سوروسو) ایلخی (آت سوروسو)، ناخیر (مال قارا سوروسو).

 

2             گئنیش آنلامداکی آدلار: گئرامئر واسیطه‌سی ایله بلیرلنمیش شئی، فعل و صیفت آدلاری. بو آدلارین یازیلماسی عرب الیفاسی ایله یازیلمیش متینلرده کیچیک یوخسا بؤیوک تانیمادیغینا باخمایاراق تورکچه-ده لاتین الیفباسی ایله یالنیز اؤزل (خاص) آدلار بؤیوک یازیلار. اوندان یانا دا بیر چوخ آدلار متینلرده دیققت چکیجی ساییلماز. بیر چوخلاری بو کلمه‌لرین آد اولدوغونو بیله درک ائده بیلمز.

 

3             گؤرونومو بیلدیرن آدلار:

3.1        نوع آدلاری (Appellativum, Gattungsbezeichnung, Klassenname): نوع بیلدیرن آدلار بیر بؤلوک (صینیف) دیری مووجودلارین یوخسا شئیلرین هامیسینی بیلدیرن آد اولاراق قبول ائدیلرلر؛ اؤرنک اولاراق: آغاچ، اینسان، قارامال (اینک و اؤکوز) و ساییره.

3.1.1    اؤزل (خاص) آدلار: شخص و بؤلگه بیلدیرن آدلار. اؤرنک اولاراق: اوختای، آذربایجان.

 

آدلیق (آد یئرینده اوتوران: ضمیر)

 

آدلیق: لاتینجه Pronomen [>*Pro (اوچون) + Nomen (آد)] جومله قورولوشوندا  آد کلمه‌سی‌نین یئرینه اوتوردوغو اوچون آدلیق (آد یئرینده اوتوران Stellvertreter des Nomens) آدلانار. قوزئی آذربایجان ادبیات دیلینده "عوضلیک" و تورکیه  ادبیات دیلینده "آدیل" دئییلن آدلیقلار جومله- و آنلام-اؤیرنیمی آچیسیندان  بیربیرلریندن فرقلی سؤزجوکلر قوروپونو اولوشدولار (تشکیل وئرر). بوتون آدلیقلار (ضمیرلر) اوچون آنلام-اؤیرنیمی‌نین ایشی (عمل کردی)  اورتاقدیر. اؤزل (خاص) آد و فاعیله دایاقلی ایفاده‌لردن فرقلی اولاراق آدلیقلار دانیشیق ایچینده اولدوقلاری دورومو نظره آلمادان داواملی دیل ملزمه‌لرینه عایید اولمایان هامان شئیلری ایفاده ائدرلر.

  بیلیندیگی کیمی آدا دایاقلی، اؤزل و خاص آدلار دانیشانین دانیشیق موقعیتیندن آسیلی اولمایاراق سورکلی (همیشه، دائماً) دیل عالمیندن اوزاق شئیلره آد اولاراق وئریلرلر. آدلیقلار ایسه متین ایچریگینه باغلی و زامانی گلدیکده دیل واقعیتیندن اوزاق موختلیف شئیلری تمثیل ائتمگه خیدمت ائدرلر؛ اینگیلیسچه shift-words، اؤرنک اولاراق "او" دئدیکده بو کلمه یئرینه گؤره، هر هانکی بیر شخصی، شیئی و هر هانکی بیر موجودو تمثیل ائده بیلر.

 مورفولوژیک باخیمدان آدلیقلارین (ضمیرلرین) یاپیشقان دیللرده، او جومله-دن تورک دیللرینده مرکب صرفلری وار. جومله و آنلام بیلیمی-سؤزدۆزومو (syntaktisch-semantisch) آچیسیندان آدلیقلار موختلیف آلت قوروپلارا بؤلونرلر:

آدلیق (ضمیر)، ایشاره آدلیغی، سورقو آدلیغی، یییه‌لیک آدلیغی، یییه‌لیک آدلیغی + -کی، ایشاره آدلیغی یییه‌لیکده، سورقو آدلیغی یییه‌لیکده، یییه‌لیک آدلیغی یئرلیکده، ایشاره آدلیغی یئرلیکده، سورقو آدلیغی یئرلیکده، آدلیق چیخیشلیقدا، ایشاره آدلیغی چیخیشلیقدا، سورقو آدلیغی چیخیشلیقدا، آدلیق تأثیرلیکده، سورقو آدلیغی تأثیرلیکده (مفعول بی واسیطه ایله)، آدلیق یؤنلوکده (مفعول باواسیطه ایله)، ایشاره آدلیغی یؤنلوکده، سورقو آدلیغی یؤنلوکده، آدلیق + ایله، ایشاره آدلیغی+ ایله، آألیق + -چه/-چا، -جه/-جا، آدلیق + -سیز، و ساییره

 

یالنیز آدلیق (ضمیر تنها)                                           ایشاره آدلیغی (ضمیر اشاره)

 

1. شخص	من	بیز
2. شخص	سن	سیز
3. شخص	او	اونلار

 

تک	جمع
بو	بونلار
او	اونلار

 

 

سورقو آدلیغی (ضمیر سوآلی)                             یییه‌لیک آدلیغی (ضمیر ملکی)

تک	جمع
کیم	کیملر
نه	نه لر
نه مه نه	نه مه نه لر
هانسی	هانسیلار
هارا	هارالار
هاچان	هاچانلار

 

شخص	تک	جمع
شخص	منیم	بیزیم
شخص	سنین	سیزین
شخص	اونون	اونلارین